UKŁAD URBANISTYCZNY I KOMUNIKACYJNY OSADY IRENA POŁOWA XIX W. - POCZĄTEK XX W.– OBECNE CENTRUM DĘBLINA (OSIEDLE STARÓWKA I OSIEDLE IRENA)

Dęblińskie historyczne założenie miejskie, leży w granicach dawnej osada Irena. Osada ta została założona w dobrach dęblińskich przez namiestnika Królestwa Polskiego feldmarszałka Iwana Paskiewicza, w miejscu pierwotnie niezabudowanym. Dobra te zostały nadane feldmarszałkowi ukazem carskim z 2 lipca 1840 r. za stłumienie powstania listopadowego. Ten ukaz carski zmienił jednocześnie nazwę tych dóbr na „Sioło Iwanowskie", a Dęblin na Iwangorod.

Lokacja Ireny nastąpiła 2 sierpnia 1854 r. na gruntach folwarku Dęblin, przy drodze prowadzącej od traktu warszawsko – lubelskiego do cytadeli Twierdzy Iwangorod. To forteczne dzieło mające bezpośredni wpływ na założenie osady Irena, zostało wzniesione w l. 1837 – 1845 nad Wisłą, na terenie wsi Modrzyce, którą dyslokowano na nowe miejsce ok. 2km na północny zachód, ze zmianą jej nazwy na Rycice.

Osada targowo – rzemieślnicza jaką początkowo była Irena 31 grudnia 1866 r. uzyskała status gminy i stała się w dobrach Paskiewiczów centrum administracyjno – handlowo – wytwórczym. Utrata w 1869 r. praw miejskich przez leżące w tych dobrach Bobrowniki ugruntowała jej dotychczsaową lokalną pozycję.

W tamtym okresie osada Irena obok funkcji handlowo – usługowych dla okolicznej ludności mieszkającej również po przeciwnej stronie Wisły, pełniła również w tym zakresie ważną funkcję wobec potrzeb logistycznych Twierdzy Iwangorod.

Dalsze znaczenie Ireny podniosło powstanie w Iwangorodzie, w 4 ćw. XIX w. dużego węzła kolejowego. Nastąpiło to po wybudowaniu kolei Nadwiślańskiej (1874-1877), linii kolejowej do Łukowa (1876) i prowadzącej dalej do Brześcia Litewskiego oraz kolei Iwangorodzkiej (1882-1885).

Plan regulacyjny osady Irena z 18 września 1864 r. przedstawiał Rynek o powierzchni 5000 sążni kwadratowych i dziewięć ulic: Dęblińską, Forteczną, Iwangorodzką, Klonową, Kościelną, Łączną, Okólną, Przechodnią, Wiejską.

Do dziś zachował się czytelny układ ciągów komunikacyjnych Ireny, których oś stanowiła ul. Iwangorodzka – obecnie ulice: Warszawska, Niepodległości i Kocka, poprowadzona od cytadeli do wsi Żdżary.

Droga ta biegła dalej do Moszczanki i łączyła cytadelę z traktem warszawsko – lubelskim. To własnie po obu stronach ul. Iwangorodzkiej w odległości ok. 1500m na wschód od cytadeli, został wytyczony Rynek o kształcie zbliżonym do prostokąta, z pajęczyną wyżej wymienionych ulic rozchodzących się w różnych kierunkach. Tylko ul. Okólna w charakterystyczny sposób spinała północną pierzeję Rynku i do dziś pełni funkcję obwodnicy w tej części miasta.

Rynek wraz z ulicami, nie posiadał zabudowy zwartej o charakterze miejskim. Niemal wszystkie domy w Irenie były drewniane jedno i dwukondygnacyjne, z wyjątkiem budynku Urzędu Gminy Irena, wybudowanego w 1880 r., w południowej pierzei Rynku.

Nietrwała zabudowa osady Irena wynikała z uwarunkowań strategicznych,dowództwa twierdzy. Uwarunkowania te przewidywały w przypadku działań wojennych, szybkie zniszczenie wszystkich zabudowań zlokalizowanych wewnątrz tego dzieła fortecznego. Irena bowiem jak również sąsiednie wsie Mierzwiączka, Rycice i Żdzary wybudowane w bezpośrednim sąsiedztwie cytadeli, znalazły się ponadto wraz z wcześniej wzniesionym (po drugiej stronie Wisły, pod Zajezierzem) fortem Księcia Gorczakowa, wewnątrz twierdzy, otoczonej w l. 1879 – 1887 pierścieniem siedmiu fortów zewnętrznych, wzniesionych po obu stronach Wieprza i Wisły.

Dopiero po zakończeniu pierwszej wojny światowej i odzyskaniu w 1918 r. przez Polskę niepodległości, zmienione zostało „to wojenne carskie prawo” o zabudowie terenów położonych w gminie Irena.

Po zakończeniu działań wojennych obok zaraz podjętej odbudowy zniszczeń (dokonanych przez wojska rosyjskie w sierpniu 1915 r.) na kolei, a w l. 20. XX w. cytadeli Twierdzy Dęblin i carskich domów mieszkalnych dla 15. PP “Wilków”, zespołu pałacowego na potrzeby “Szkoły Orląt”; podjęto również budowę nowoczesnych murowanych domów mieszkalnych dla pracowników stacji kolejowej w Dęblinie, przy ul. Dworcowej; rodzin żołnierzy zawodowych 15. PP „Wilków”, przy cytadeli; murowanych willii i bloków dla lotników, i ich rodzin, przy lotnisku wojskowym. W l. 20 - 30. XX w. wybudowano także dla potrzeb szkoły lotniczej, murowane budynki wraz z infrastrukturą lotniska.

W tym czasie pojawiła się w Irenie murowana zabudowa o charakterze małomiasteczkowym. Stanowiły ją murowane, tynkowane, jedno- i dwukondygnacyjne domy przy Rynku oraz przy ulicach: Bankowej, Okólnej, Pocztowej (Piłsudskiego), Przechodniej, Staromiejskiej i Warszawskiej. Część z nich została wzniesiona z cegły – fortówki, pozyskiwanej z rozebranych dzieł fortecznych, zburzonych przez Rosjan w 1915 r.

Pierwotna idea dęblińskiego Rynku do niedawna była słabo czytelna. Taki stan spowodowały na pocz. l. 40. XX w. niemieckie władze okupacyjne, które podzieliły Rynek uliczkami, a na pozostałej powierzchni założyły park. Ponadto w 1944 r. domy wokół Rynku i na sąsiednich ulicach w przeważającej części drewniane, strawił pożar. W okresie powojennym spalone domy zostały zastąpione nowymi o różnej funkcji mieszkalnej, handlowej i usługowej. Przeprowadzona w 2013 r. rewitalizacja Rynku częściowo przywróciła jego funkcję. Przede wszystkim miejsca zgromadzeń publicznych, co dopełniło odsłonięcie 11 listopada 2013 r. Pomnika Niepodległości. Do zakończenia drugiej wojny światowej, nieopodal obecnego pomnika, znajdował się wzniesiony w l. 30. XX w. pomnik ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego i 17. obywateli gminy Irena, którzy polegli w wojnie polsko – bolszewickiej w 1920 r.

Do dziśna terenie zespołu zabudowy historycznej centrum Dęblina przetrwał w południowej pierzei Rynkubudynek dawnego Urzędu Gminy Irena, z 4. ćw. XIX w. Obecnie stanowi go zachodnie skrzydło Ratusza Miejskiego. Ponadto w północnej i północno - wschodniej pierzei Rynku znajduje się kilka murowanych domów, z pocz. XX w.

Z tamtego okresu pozostało także kilka murowanych domów jedno– i dwukondygnacyjnych, przy ulicy: Bankowej, Grunwaldzkiej, Okólnej, Przechodniej, Staromiejskiej oraz jednokondygnacyjne drewniane domy przy ulcach: Bankowej, Grunwaldzkiej, Krótkiej, Leśli, Przechodniej, Staromiejskiej, Wąskiej, Wiatracznej, Żabiej.

Zachowała się też znaczna ilość domów przy ul. Warszawskiej. Najliczniejsza ich grupa pochodzi z k. XIX i l. 20. i 30. XX w. Odcinkami zabudowa ta na przemian ma charakter zwarty i rozluźniony, szczytowy i kalenicowy.Stanowią ją budynki murowane z czerwonej cegły fortówki, tynkowane, jedno– i dwukondygnacyjne z mieszkalnym poddaszem oraz kilka domów drewnianych jednokondygnacyjnych szalowanych ozdobnie.

W części ul. Warszawskiej, położonej na zachód od rzeki Irenki, na terenie Mierzwiączki, charakterystyczne jest ukośne sytuowanie części domów względem linii zabudowy. Stan ten wynika z kształtu działek, które zostały wytyczone w taki sposób i wyodrębnione z gruntów „Sioła Iwanowskiego”, a następnie nadane ukazem carskim z 2 marca 1864 r. mieszkańcom tej wsi. Konsekwencją tego podziału geodezyjnego jest również znaczne wydłużenie działek przy tej ulicy, o przeciętnej szerokości od 5 do 15m oraz zasada drugiej linii zabudowy mieszkalnej. Ponadto różnej sytuacji i głębi tych działek towarzyszyło zaplecze o charakterze miejskim. Większość domów przy ul. Warszawskiej na parterze posiadała lub posiada do dziś pomieszczenia handlowe z witrynami i wejściem od ulicy. Natomiast piętra i poddasza domów jedno– i dwukondygnacyjnych przeznaczone były i są na mieszkania. Dojście na tyły znajduje się najczęściej między budynkami, albo przez sienie przejazdowe.

W części Ireny położonej na gruntach Mierzwiączki, w 1929 r. przy ul. Kościelnej, (obecnej 1 Maja, poprzecznicy ul. Warszawskiej) został wzniesiony, przeniesiony z Łosic XVIII wieczny, trzynawowy, bazylikowy, drewniany kościóło konstrukcji zrębowej – szalowany, z wyposażeniem rokokowym. Kościół ten – pierwotnie cerkiew unicka, do 1986 r. był uposażeniem parafii pw. Świętego Piusa V Papieża, erygowanej 22 maja 1929 r. W 1986 r. ponownie został przeniesiony, tym razem na ul. Wiślaną w Dęblinie, do nowopowstałej parafii
pw. Chrystusa Miłosiernego.

W 1981 r. na terenie parafii Świętego Piusa V Papieża wybudowano nową murowaną, dwukondygnacyjną świątynię, z Kaplicą Lotników, i obrazem MB Kozielskiej, Kaplicą MB Częstochowskiej i obrazem o tytule analogicznym do wezwania tej kaplicy, a także pocztem polskich świętych - wykonanym techniką witrażową, umieszczonym w absydzie i prospektem organowym.

W 1969 r. przy ul. Lotników Polskich prowadzącej od ul. Warszawskiej, do głównej bramy Dęblińskiej „Szkoły Orląt”, powstał Plac Bohaterskich Lotników Dęblińskiej Szkoły Orląt, wraz z pomnikiem o takiej samej nazwie. Na placu tym w 2005 r. utworzono Aleję Gwiazd Lotnictwa, a na sąsiednim skwerze przy Placu Orląt Dęblińskich, Aleję Zasłużonych dla Miasta Dęblin. Znakomitym dopełnieniem było otwatcie w 2011 r. przy Placu Bohaterskich Lotników Dęblińskiej Szkoły Orląt, Muzeum Sił Powietrznych z ekspozycją plenerową wojskowych statków powietrznych.

Zachowane do dziś na terenie zespołu zabudowy historycznej Dęblina, układ komunikacyjny i przykłady architektury z k. XIX w. oraz l. 20. I 30. XX w., tworzą malowniczy krajobraz miejski.

Dla zachowania niepowtarzalnej oryginalności i klimatu miejsca, występuje potrzeba zachowania układu komunikacyjnego z XIX w. oraz wszelkich proporcji historycznych brył domów i ich dachów, gzymsów, wszelkich detali architektonicznych,typów stolarki okiennej i drzwiowej, balkonów z żeliwnymi balustradami, a także czerpania z nich wzorów przy nowo wznoszonych budynkach w tej części miasta.

Źródło: Krzysztof Karbowski, Dęblin. Walory krajoznawczo-turystyczne., 2003.

Aktualizacja Krzysztof Karbowski 2015 r.

Aktualizacja Krzysztof Karbowski 2019 r.