TWIERDZA DĘBLIN, POŁOWA XIX – POCZĄTEK XX W.

Twierdzę Dęblin wzniesiono w wyniku realizacji założeń obronnych opracowanych w Rosji na początku lat trzydziestych XIX wieku.

Dokonano tego za panowania cara Mikołaja I Romanowa po stłumieniu powstania listopadowego i włączeniu ziem Królestwa Polskiego do imperium rosyjskiego.

Budową twierdzy w Dęblinie rozpoczęto w 1837 roku na podstawie dokumentacji przygotowanej przez wybitnego fortyfikatora generała inżyniera Iwana Dehna.

Pierwszym dziełem fortecznym o zarysie bastionowym – wzniesionym według systemu francuskiego inżyniera marszałka Sebastiana Vaubana na gruntach byłej wsi Modrzyce był pięcioboczny fort–cytadela. Od zachodu został wsparty o Wisłę frontem wodnym, utworzonym ze skazamatowanego wału ziemnego z centralnie położoną kaponierą główną – do flankowania boków i prowadzenia ostrzału brzegów rzeki – oraz muru Carnota wzniesionym na zewnętrznych skrzydłach frontu i posadowionym na skarpie wiślanej.

Do obrony flankowej frontu wodnego wyprowadzone zostały ze – złamanych pod kątem prostym i wysuniętych w stronę Wisły – skrzydeł magazynu, dwie działobitnie.

Natomiast do obrony czołowej służyły strzelnice artyleryjskie urządzone w dwóch czołach budynku koszarowego: północno-zachodnim i południowo-wschodnim.

Z pozostałych stron, cytadela została osłonięta wachlarzem połączonych kurtynami dwóch półbastionów oraz trzech bastionów. Były to obiekty ziemne ze skarpami i przeciwskarpami, oraz wysokimi wałami artyleryjskimi, otoczone fosą, do której wodę doprowadzano z Wisły przez dwie śluzy kaponiery, sąsiadujące z półbastionami.

Wnętrze cytadeli otoczono dwukondygnacjowym ciągłym budynkiem koszarowo-magazynowym, zbudowanym na rzucie zbliżonym do pięcioboku. Na jego załamaniach od północnego-wschodu i południowego-wschodu wzniesiono (dziś nieistniejące) dwie baszty kaponiery. Oprócz jednokondygnacjowej sklepionej poprzecznie kolebkowo i przykrytej płaszczem ziemnym części magazynowej - tworzącej kazamaty frontu wodnego wybudowany na pozostałych frontach budynek koszarowy jest dwu- i półtraktowy. Posiada on wewnętrzny ciąg komunikacyjny i jest również sklepiony kolebkowo. Otrzymał on elewację ceglaną wspartą na granitowym cokole zwieńczonym wydatnym gzymsem. Dawniej cały obwód koszarowy pokryty był nasypem ziemnym. Zewnętrzną elewację koszar na parterze wyposażono w otwory strzelnicze dla broni ręcznej, natomiast na piętrze stanowiska dla dział. Ponadto przez budynek koszarowy przeprowadzono cztery przejęcia z furtami do bram i fos.

Nad fosą poniżej wałów wzniesiono na całym obwodzie cytadeli mur Carnota ze strzelnicami, a na załamaniach wałów kazamaty obronne do prowadzenia flankowego ostrzału fosy.

Od południa w wale, usytuowano dwukondygnacjowy, murowany z cegły budynek Bramy Lubelskiej. Elewacja frontowa obiektu jest pięcioosiowa ożywiona dekoracją z cegły profilowanej i kamienia, wykonana w stylu neoromańskim. Elewację bramy widoczną od dziedzińca ozdobiono trzema ryzalitami, pomiędzy którymi występują trzyosiowe arkadowe podcienia wsparte na kolumnach.

Pierwotnie od strony północnej prowadziła do twierdzy usytuowana także w wale druga brama zwana Bramą Warszawską. Jej elewacja frontowa wykonana była w stylu pseudoegipskim z motywami pylonów i gzymsów.

Obecnie do twierdzy od strony północnej można wejść przez furtę północną poprowadzoną przez budynek koszarowy. Elewacja frontowa tej części koszar wykonana jest też w stylu pseudoegipskim.

We wnętrzu cytadeli w różnym czasie wybudowano prochownię, budynek dowódcy twierdzy, pałac komendanta, cerkiew, dom cerkiewnego, plebanię, cerkiewkę, obronny magazyn zbożowy, piekarnię, ujęcie wody pitnej.

Do 1847 roku dla osłony przeprawy przez Wisłę, na jej drugim brzegu wzniesiono fort imienia Księcia Michała Gorczakowa.

Kolejnym etapem rozbudowy twierdzy było wybudowanie od strony wschodniej dzieł fortecznych zwanych rawelinami. Były to trójkątne obiekty ziemno-ceglane wzniesione około 250 m przed fosą cytadeli.

Wybudowano także dwie reduty. Od południa imienia Generała Zajączka, a od północy imienia Generała Kątskiego. Przez dalszych trzydzieści lat nie prowadzono istotnej rozbudowy fortecy.

W oparciu o plany generała inżyniera Edwarda Totlebena w 1879 roku przystąpiono do dalszej rozbudowy twierdzy. W pierwszym etapie wzniesiono na jej obwodzie do 1882 roku sześć fortów artyleryjskich. Rozmieszczono je na obydwóch brzegach Wisły i na lewym brzegu Wieprza w promieniu od 2,5 km do 3,6 km od cytadeli w odstępach od 2,5 do 3,5 km. Były nimi: Fort I "Młynkowski" (obecnie "Nadwiślanka"), Fort II "Mierzwiączka", Fort III "Dęblin", Fort IV "Borowa", Fort V "Borek", Fort VI "Głusiec".

W 1881 roku podczas realizacji pierwotnych projektów, wprowadzono ich modernizację, podnosząc walory obrony bliskiej fortów, polegające na zastosowaniu murów Carnota i aktywnych kojców - przed wybiegami z potern - do obrony fosy. W drugim etapie wybudowano w bezpośrednim sąsiedztwie linii kolejowej Dęblin (Iwangorod) – Radom – Kielce - Dąbrowa Górnicza) drugi z planowanych zaporowy Fort "Wannowski". Usytuowanie pierwszego (którego realizacja nie została wykonana) przewidywano pomiędzy Fortem II "Mierzwiączka" i Fortem III "Dęblin" w kierunku północno-wschodnim od wsi Żdżary.

W latach 1895-1908 przeprowadzono kolejną przebudowę twierdzy. Objęła ona wyłącznie część lewobrzeżną Wisły to jest Fort V "Borek", Fort "Wannowski" oraz Fort VI "Głusiec".

W wyniku przeprowadzonej rozbudowy powstała twierdza pierścieniowa. Pierścień wzajemnie wspierających sił fortów tworzył główną linię obronną fortecy z cytadelą stanowiącą jej rdzeń.

Źródło: Krzysztof Karbowski, Dęblin. Walory krajoznawczo-turystyczne., 2003.

Aktualizacja i korekta: Krzysztof Karbowski, Dęblin 2015.

Aktualizacja i korekta: Krzysztof Karbowski, Dęblin 2019.