ZESPÓŁ PAŁACOWO-PARKOWY W DĘBLINIE POŁOWA XVIII W. - POŁOWA XX W.

Dębliński zespół pałacowo-parkowy posiada odległą i złożoną historię. W aspekcie stosunków własnościowych, jak też zagospodarowania przestrzennego wynika, że już pod koniec XVI wieku w miejscu obecnego pałacu istniała siedziba dziedzica rozległych dóbr dęblińskich. Najstarszym jednak potwierdzonym w dokumentach był dopiero nieznany z wyglądu rokokowy pałac zbudowany przed 1747 rokiem prawdopodobnie według projektu Pawła Antoniego Fontany.

Klasycystyczna forma pałacu to rezultat gruntownej przebudowy w końcu lat siedemdziesiątych XVIII wieku, której autorem był Dominik Merlini. Pałac ponadto otoczony został parkiem w stylu francuskim założonym w 1779 roku przez Jana Chrystiana Schucha.

Park ten został stosunkowo szybko, bo już po 1790 roku, przekształcony w stylu angielskim przez Dionizego Mac Clair’a.

W późniejszym czasie zmienne koleje losu nie oszczędziły pałacu. Około połowy XIX wieku został on przebudowany. Podczas tych prac utracił attykę. Jego nowi właściciele – Paskiewiczowie – bogate wyposażenie wywieźli z ruchomościami do rodzinnego Homla. W tym czasie wybudowano od strony północnej dwie piętrowe oficyny.

Na początku sierpnia 1915 roku, w czasie działań pierwszej wojny światowej pałac został niemal doszczętnie spalony przez wycofujące się z Twierdzy Iwanogrod wojska rosyjskie, a jego cały korpus uległ znacznej destrukcji. Odbudowę obiektu przeprowadzono w latach 1924-1927 według projektu polskiego architekta Antoniego Dygata. Przy tym przebudowano wnętrza na potrzeby przeniesionej w kwietniu 1927 roku z Grudziądza do Dęblina Szkoły Lotniczej.

 Podczas drugiej wojny światowej pałac powtórnie został spalony tym razem przez wojska niemieckie, a następnie odrestaurowany w latach pięćdziesiątych XX wieku.

W 1980 roku przeszedł on jeszcze jeden remont, w trakcie którego został w całości odnowiony. Podczas prac ujawniona została polichromia w pomieszczeniach parteru oraz sklepienie kolebkowe w piwnicach. Po pożarze sali balowej w 1981 roku przeprowadzono jej odbudowę i rekonstrukcję detali.

Obecnie zespół pałacowo-parkowy składa się z pałacu zwróconego frontem na północ, poprzedzonego dwiema oficynami, pawilonu ogrodowego, kordegardy, usytuowanej w narożu nowego ogrodzenia, domu ogrodnika, willi oficerskich oraz pozostałości parku, rozciągającego się ku dolinie Wieprza.

Pałac jest murowanym z cegły, podpiwniczonym, dwukondygnacjowym, siedemnastoosiowym, tynkowanym budynkiem przykrytym czterospadowym dachem wykonanym z blachy miedzianej. Wzniesiony został na planie wydłużonego prostokąta. Od zachodu przedłuża go parterowe skrzydło równe szerokością korpusowi, mieszczące salę balową (dawną salę teatralną).

Od frontu główne wejście do pałacu zdobi nieznacznie wysunięty ryzalit i osłania okazały portyk ze sklepieniem wspartym na czterech kolumnach toskańskich w wielkim porządku, częściowo kanelowanych zwieńczonych trójkątnym szczytem. W elewacji ogrodowej ryzalit i portyk analogiczne. Ściany pałacu boniowane są w poziome pasy. Pomiędzy kondygnacjami występuje gzyms kordonowy. Okna parteru prostokątne ośmiokwaterowe, zdobił opaski uszkowe, a nad nimi – oddzielone poziomym pasem – półkoliste płyciny z kluczami. Natomiast okna piętra mniejsze sześciokwaterowe, również prostokątne, ujęte są od góry opaskami, nad którymi występuje belkowanie z tyligrafami i gzymsem złobkowym.

Oficyny są murowanymi z cegły, podpiwniczonymi dwukondygnacjowymi, trzynastoosiowymi, tynkowanymi budynkami przykrytymi czterospadowymi dachami wykonanymi z blachy miedzianej. Wzniesione zostały na rzucie prostokąta w połowie XIX wieku.

Od frontu prowadzą do nich wejścia, które zdobią płytkie portyki ze sklepieniami wspartymi na czterech kolumnach toskańskich zbliżonych parami w wielkim porządku, zwieńczonymi trójkątnymi szczytami. ściany oficyn boniowane są w poziome pasy. Pomiędzy kondygnacjami występuje gzyms. Okna parteru są prostokątne sześciokwaterowe, a nad nimi oddzielone gzymsem występują półkoliste płyciny z kluczami. Natomiast okna piętra są mniejsze również prostokątne i sześciokwaterowe. Ponadto okna parteru i piętra ujęto w prostych opaskach. Układy wnętrz są dwutraktowe, przebudowane.

Kordegarda wzniesiona w czwartej ćwierci XVIII wieku, przebudowana w XIX wieku założona jest na planie koła, z sionką od tyłu wyodrębnioną z planu. Murowana z cegły, dwukondygnacjowa, tynkowana i boniowana. Zwieńczona gzymsem i daszkiem wspartym na uskokowym cokoliku oraz kopułką blaszaną ze sterczyną. Kondygnacje oddziela gładki gzyms pasowy, pod którym umieszczone są dwa małe okienka.

Park dębliński pierwotnie urządzony w stylu francuskim, po 1790 roku stał się za sprawą projektu Dionizego Mac Clair’a parkiem angielskim. Otrzymał naturalistyczne wnętrza ogrodowe połączone optycznie z dalekim krajobrazem nadwiślańskim. Całość założenia uzupełniał zachowany do dziś staw z wyspą, na której wzniesiony był przez Dominika Merliniego pawilon "Świątynia Wspomnień". Miał on stanowić ważny akcent głównego motywu ogrodu. Przekształcony w XIX wieku, rozebrany w latach 50. XX wieku.

Obecnie dębliński park wymaga zabiegów konserwatorskich, w celu przywrócenia mu pełnej świetności. Mimo to zachowały się w nim do dziś obok pomnikowych dębów, lip, wiązów, także egzotyczne drzewa korkowe oraz staw z wyspą, na którą wchodzi się po przerzuconym, murowanym z cegły, jednoarkadowym moście.

Źródło: Krzysztof Karbowski, Dęblin. Walory krajoznawczo-turystyczne., 2003.

Aktualizacja i korekta: Krzysztof Karbowski, Dęblin 2015.